Ποιος και πώς αποφασίζει την κατανομή των κονδυλίων της Συνοχής;

Κάθε επτά χρόνια, όταν η Ευρώπη συζητά τον προϋπολογισμό της, το Πολυετές Οικονομικό Πλαίσιο, ξεκινά ένα από πολύπλοκο παζάρι που εμπλέκει την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το Κοινοβούλιο, τις Ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, και όλους όσους έχουν ενδιαφέρον να χρηματοδοτηθούν από τα ευρωπαϊκά ταμεία: Ωστόσο πάντα η πιο δύσκολη εξίσωση είναι:

ποιος παίρνει και πόσα από τα κονδύλια της Πολιτικής Συνοχής;

Πίσω από τους στεγνούς αριθμούς και τους τεχνοκρατικούς όρους κρύβεται μια διαδικασία που συνδυάζει μαθηματικούς τύπους, πολιτικές διαπραγματεύσεις και μια απλή αρχή: να βοηθήσουμε τις λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες να φτάσουν αυτές που είναι περισσότερο.

Η «Μέθοδος του Βερολίνου»

Στην καρδιά του συστήματος κατανομής βρίσκεται αυτό που ονομάζεται «Μέθοδος του Βερολίνου» (Berlin method)—ένας τύπος που καθιερώθηκε στη σύνοδο κορυφής του Βερολίνου το 1999 και έκτοτε παραμένει σχεδόν αμετάβλητος. Το κεντρικό κριτήριο είναι το κατά κεφαλήν ΑΕΠ κάθε περιφέρειας σε σχέση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο.​ Με βάση αυτό οι περιφέρειες χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες:​

• Λιγότερο αναπτυγμένες: ΑΕΠ κατά κεφαλήν κάτω από το 75% του ευρωπαϊκού μέσου όρου (π.χ. Βουλγαρία, Ρουμανία, μεγάλα τμήματα της Ελλάδας και Πολωνίας)

• Σε μετάβαση: ΑΕΠ μεταξύ 75% και 100% του μέσου όρου (π.χ. ολόκληρη η Κύπρος, Πορτογαλία, μέρη της Ισπανίας και Ιταλίας)

• Περισσότερο αναπτυγμένες: ΑΕΠ πάνω από τον μέσο όρο (π.χ. Γερμανία, Γαλλία, Σκανδιναβία, Βόρεια Ιταλία)

Η εκτίμηση βασίζεται σε δεδομένα τριετίας για να μειωθούν οι στατιστικές διακυμάνσεις. Για την περίοδο 2021-2027, χρησιμοποιήθηκαν τα στοιχεία 2015-2017.​

Πώς Κατανέμονται τα Χρήματα

Για τις λιγότερο αναπτυγμένες περιφέρειες, ο τύπος είναι σχετικά απλός: κάθε περιφέρεια λαμβάνει ένα ποσό ανά κάτοικο ανά έτος, που προσαρμόζεται με βάση το πόσο φτωχότερη είναι από τον μέσο όρο.

Για τις περιφέρειες σε μετάβαση, η διαδικασία είναι πιο πολύπλοκη. Λαμβάνουν 60% του ποσού που θα έπαιρναν αν ήταν λιγότερο αναπτυγμένες, με επιπλέον «bonus» για ειδικά προβλήματα όπως ανεργία νέων, εκπομπές άνθρακα που υπερβαίνουν τους στόχους του 2030, και χαμηλό μορφωτικό επίπεδο.

Για τις πιο αναπτυγμένες περιφέρειες, η μεθοδολογία διαφέρει και βασίζεται σε επτά δημογραφικούς και κοινωνικο-οικονομικούς δείκτες με διαφορετικές στάθμιση—από πληθυσμό (20%) και μορφωτικό επίπεδο (20%) μέχρι πληθυσμιακή πυκνότητα (2,5%).​

Το Ταμείο Συνοχής: Χώρες vs Περιφέρειες

Παράλληλα με τα περιφερειακά κονδύλια, υπάρχει το Ταμείο Συνοχής (Cohesion Fund), που δίνεται σε ολόκληρα κράτη με Ακαθάριστο Εθνικό Εισόδημα (ΑΕΕ) κάτω από το 90% του ευρωπαϊκού μέσου όρου. Αυτό περιλαμβάνει 15 χώρες—μεταξύ των οποίων η Κύπρος, η Ελλάδα, η Πορτογαλία, όλες οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, καθώς και η Μάλτα.​

Ο υπολογισμός ξεκινά με €62,90 ανά άτομο ανά έτος επί επτά χρόνια. Η αρχική κατανομή βασίζεται 50% στον πληθυσμό και 50% στο εμβαδόν της χώρας. Στη συνέχεια προσαρμόζεται με βάση το πόσο φτωχότερη είναι η χώρα από τον μέσο όρο των επιλέξιμων κρατών. Για την Κύπρος, αυτό σημαίνει €178,3 εκατομμύρια για 2021-2027, συν €55 εκατομμύρια επιπλέον μέσω του «Connecting Europe Facility».​

Η Περίπτωση της Κύπρου

Η Κύπρος είναι ιδιαίτερη: δεν έχει επίσημες περιφέρειες στο ευρωπαϊκό επίπεδο (NUTS 2), γιατί η Eurostat την αντιμετωπίζει ως μία ενιαία περιοχή. Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει ανταγωνισμός μεταξύ περιφερειών όπως στη Γερμανία ή την Ιταλία—η χώρα διαπραγματεύεται ως ένα μπλοκ.​

Το συνολικό πακέτο για την Κύπρο ανέρχεται σε €1,81 δισεκατομμύριο για 2021-2027, από τα οποία €968 εκατομμύρια από την ΕΕ και €842 εκατομμύρια εθνική συμμετοχή. Η Κύπρος κατατάσσεται ως περιφέρεια «σε μετάβαση», με ΑΕΠ κατά κεφαλήν μεταξύ 75% και 90% του ευρωπαϊκού μέσου όρου στην περίοδο αναφοράς.​

Το Πολιτικό Παζάρι

Η «Μέθοδος του Βερολίνου» ακούγεται αντικειμενική, αλλά η πραγματικότητα είναι πιο περίπλοκη. Σύμφωνα με την Επιτροπή των Περιφερειών, η κατανομή των κονδυλίων καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από ένα διακυβερνητικό πολιτικό παιχνίδι.​

Τρεις λογικές κυριαρχούν στις διαπραγματεύσεις:​

«Τι θέλω από τον προϋπολογισμό της ΕΕ»: Κάθε χώρα έχει προτεραιότητες (π.χ. η Πολωνία στη Συνοχή, η Γαλλία στην Κοινή Αγροτική Πολιτική).

«Juste retour» (δίκαιη επιστροφή): Κάθε χώρα κοιτάζει αν είναι καθαρός συνεισφορέας ή δέκτης, και θέλει να μην «χάσει» από τον προϋπολογισμό.

«Θέλω όσα είχα πριν»: Ειδικές κατανομές για Ισπανία (€1,874 δισ.) και Ιταλία (€1,5 δισ.) για 2014-2020 ήταν σχεδόν ίδιες με το 2007-2013—όχι τυχαία.​

Η Επιτροπή «ξεκλειδώνει» χρήματα στις χώρες σε επίπεδο κατηγοριών περιφερειών, αλλά τα κράτη μέλη έχουν την τελική λέξη για το πού θα πάνε τα χρήματα. Σε χώρες με ισχυρές περιφέρειες όπως η Γερμανία, η Ιταλία ή η Ισπανία, οι περιφερειακές κυβερνήσεις διαπραγματεύονται έντονα. Στην Κύπρο, η διαδικασία είναι πιο συγκεντρωμένη στο κεντρικό κράτος.​

Κατανομή στις πιο ανεπτυγμένες περιφέρειες

Μια βασική αρχή της πολιτικής Συνοχής είναι ότι καλύπτει όλες τις Ευρωπαϊκές περιφέρειες, ακόμα και τις πλέον ανεπτυγμένες. €84 δισεκατομμύρια ευρώ - το 27% των κονδυλίων - πηγαίνουν σε περιφέρειες με ΑΕΠ πάνω από το 75% του μέσου όρου. Από αυτά, €30,5 δισεκατομμύρια κατευθύνονται σε περιφέρειες πάνω από τον μέσο όρο. Πρόκειται για μια στρατηγική επιλογή καθώς και οι ανεπτυγμένες περιφέρειες αντιμετωπίζουν σημαντικές προκλήσεις και οι πόροι της συνοχής τις βοηθούν να στηρίξουν δράσεις καινοτομίας και μετάβασης.

Η Αδυναμία του Συστήματος

Η «Μέθοδος του Βερολίνου» έχει ένα μεγάλο πρόβλημα: η σύνδεση μεταξύ των στόχων της Πολιτικής Συνοχής και του τρόπου κατανομής είναι εξαιρετικά αδύναμη. Το ΑΕΠ κατά κεφαλήν είναι ατελής δείκτης—δεν λαμβάνει υπόψη την ανεργία, τη φτώχεια, την κοινωνική ευαλωτότητα, ή την ποιότητα ζωής.​

Μελέτη του 2022 έδειξε ότι 12 από τις 21 ιταλικές περιφέρειες, 11 από τις 17 ισπανικές, και δύο πορτογαλικές θα έπρεπε να λάβουν περισσότερα κονδύλια αν χρησιμοποιούνταν πολυδιάστατοι δείκτες κοινωνικο-οικονομικής ευαλωτότητας αντί μόνο του ΑΕΠ.​

Στην Κύπρος, αυτό σημαίνει ότι ενώ η χώρα ως σύνολο βρίσκεται «σε μετάβαση», υπάρχουν περιοχές και κοινότητες που αντιμετωπίζουν βαθύτερα προβλήματα -ανεργία νέων, εγκατάλειψη της υπαίθρου, γηρασμό του πληθυσμού - που ο τύπος δεν αντικατοπτρίζει πλήρως.

Από το Βερολίνο στο Μέλλον

Η διαδικασία κατανομής παραμένει μία από τις πιο αδιαφανείς ευρωπαϊκές πολιτικές. Γίνονται προσπάθειες η νέα προγραμματική περίοδος να στηριχθεί σε ένα πιο πολυδιάστατο μοντέλο που θα λαμβάνει υπόψη περισσότερους δείκτες και όχι μόνο το ΑΕΠ. Θα φανεί ωστόσο αν τελικά θα καταφέρουν οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις και οι θεσμοί να αποφασίσουν και αν ο οποιοσδήποτε τύπος θα είναι τελικά πιο ισχυρός από τις πολιτικές διαπραγματεύσεις.