Γιατί επιμένουν οι περιφερειακές ανισότητες;

Είναι ένα απόλύτως λογικό ερώτημα: Γιατί υπάρχουν ακόμα φτωχές και πλούσιες περιοχές στην Ευρώπη, μετά από τόσα χρήματα και τόσα προγράμματα συνοχής;

Τα νούμερα της σύγκλισης

Δεν είναι ότι δεν έχει υπάρξει πρόοδος, αλλά, όπως επιβεβαιώνει και η 9η Έκθεση Συνοχής της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (2024), το χάσμα μεταξύ περιφερειών έχει μικρύνει αλλά δεν έχει εξαφανιστεί. Η διεύρυνση του 2004 -όταν και η Κύπρος έγινε μέλος της Ένωσης- είναι η μεγαλύτερη επιτυχία. Είκοσι χρόνια αργότερα, η Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη έχει ανεβάσει το βιοτικό της επίπεδο από 52% του ευρωπαϊκού μέσου όρου το 2004 σε σχεδόν 80% σήμερα. Η ανεργία έπεσε από 13% σε 4%.​

Κατά την περίοδο 2014-2020, η Πολιτική Συνοχής αντιπροσώπευε σχεδόν 13% των συνολικών κυβερνητικών επενδύσεων στην ΕΕ και 51% στα λιγότερο αναπτυγμένα κράτη μέλη. Οι επενδύσεις αυτές αναμένεται να δημιουργήσουν 1,3 εκατομμύρια θέσεις εργασίας έως το 2027. Για κάθε €1 που επενδύθηκε μεταξύ 2014-2027, αναμένεται να δημιουργηθούν €1,3 ΑΕΠ έως το 2030, σχεδόν τριπλασιάζοντας έως το 2043.​

Οι ανισότητες παραμένουν

Όμως, το 2022, 148 από τις 242 παρακολουθούμενες περιφέρειες είχαν κατά κεφαλήν ΑΕΠ κάτω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Οι λιγότερο αναπτυγμένες περιοχές συγκεντρώνονται στη Νότια Ευρώπη (Ελλάδα, νότια Ιταλία, Ισπανία), την Ανατολική Ευρώπη, και στις εξόχως απόκεντρες περιφέρειες της Γαλλίας.​

Το 2023, 21,4% του ευρωπαϊκού πληθυσμού - περίπου 94,6 εκατομμύρια άνθρωποι - βρίσκονταν σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού. Οι υψηλότερες περιφερειακές αναλογίες καταγράφηκαν στη Γαλλική Γουιάνα (49,5%), την Καλαβρία (48,6%) και το ρουμανικό Νοτιοανατολικό (45,3%). Στην αντίθετη άκρη, λιγότερο από 10% του πληθυσμού βρισκόταν σε κίνδυνο σε μόλις πέντε περιφέρειες.

Γιατί παραμένουν οι ανισότητες;

Δεν υπάρχει μια μόνο απάντηση σε αυτό. Υπάρχουν πολλοί λόγοι:

Διοικητική Ικανότητα: Πολλές τοπικές αρχές στερούνται της τεχνικής γνώσης ή του προσωπικού για να «τρέξουν» ευρωπαϊκά προγράμματα. Έρευνα του 2024 επιβεβαίωσε ότι η διοικητική ικανότητα είναι καθοριστικός παράγοντας τόσο για την απορρόφηση κονδυλίων όσο και για την αποτελεσματική τους χρήση. Η έλλειψη κινήτρων, προσόντων και εμπειρίας του προσωπικού, καθώς και η ανεπαρκής συντονισμός μεταξύ φορέων, παρεμποδίζουν την επιτυχή υλοποίηση.​

Ικανότητα απορρόφησης πόρων: Δεν αρκεί να φτάνουν τα χρήματα - χρειάζεται και το οικοσύστημα να μπορεί να τα αξιοποιήσει. Περιοχές με παρουσία ανταγωνιστικών επιχειρήσεων, οικοσύστημα καινοτομίας και ευνοϊκό μακροοικονομικό περιβάλλον έχουν πολύ μεγαλύτερες πιθανότητες επιτυχίας.​

Δημογραφικές και γεωγραφικές προκλήσεις: Οι απομακρυσμένες ή νησιωτικές ζώνες (Κύπρος, Αιγαίο, Ανατολική Ευρώπη) αντιμετωπίζουν χαμηλή διασύνδεση με τα κέντρα, αργούν να φτάσουν οι επενδύσεις, και υπηρεσίες που μένουν πίσω. Η αποψίλωση των αγροτικών περιοχών επιδεινώνεται - εκτιμάται ότι 30 εκατομμύρια άνθρωποι θα έχουν εγκαταλείψει την αγροτική Ευρώπη μέχρι το 2033 σε σχέση με το 1993. Καθημερινά εξαφανίζονται 800 αγροκτήματα σε όλη την Ευρώπη.​

Ποιότητα διακυβέρνησης: Η ποιότητα των θεσμών και το κράτος δικαίου είναι καθοριστικά για την απόδοση των επενδύσεων. Ένα κατακερματισμένο πολιτικό σύστημα με συχνές αλλαγές κυβερνήσεων επιδεινώνει τη διοικητική ικανότητα λόγω έλλειψης εμπιστοσύνης μεταξύ των εμπλεκόμενων φορέων.​

Ανάπτυξη και ευρωσκεπτικισμός

Η 9η Έκθεση εστίασε στην έννοια της «περιφερειακής παγίδας ανάπτυξης» (development trap): περιφέρειες που αδυνατούν να διατηρήσουν την οικονομική τους δυναμική σε όρους εισοδήματος, παραγωγικότητας και απασχόλησης. Αυτές οι περιφέρειες βιώνουν μακροχρόνια στασιμότητα σε διάφορα επίπεδα ανάπτυξης.​

Η έρευνα της DG REGIO αποκάλυψε ότι όσο περισσότερο μια περιφέρεια παραμένει παγιδευμένη, τόσο ισχυρότερη γίνεται η στήριξη σε ευρωσκεπτικιστικά κόμματα. Περιφέρειες όπως στη Γαλλία, την Ιταλία και την Ελλάδα έχουν πέσει σε εκτεταμένες και μακροχρόνιες παγίδες που δημιουργούν αίσθηση εγκατάλειψης. Η σύνδεση αυτή δεν περιορίζεται σε έναν εκλογικό κύκλο - οι περιοχές που νιώθουν ξεχασμένες αντιμετωπίζουν αποδέσμευση και δυσαρέσκεια μακροπρόθεσμα.​

Το Παράδοξο της Εμπιστοσύνης

Το Ευρωβαρόμετρο του Μαΐου 2024 έδειξε ότι 52% των Ευρωπαίων εμπιστεύεται την ΕΕ - το υψηλότερο ποσοστό από το 2007. Ταυτόχρονα, η εμπιστοσύνη στις τοπικές και περιφερειακές αρχές έφτασε στο 60%, αντικατοπτρίζοντας τον ζωτικό τους ρόλο.​

Όμως, η εμπιστοσύνη δεν κατανέμεται ομοιόμορφα. Στη Ρουμανία, το εθνικό ποσοστό κινδύνου φτώχειας ήταν 32%, αλλά μόλις 12,3% στην πρωτεύουσα Βουκουρέστι. Αντίθετα, στο Βέλγιο και την Αυστρία, οι πρωτεύουσες Βρυξέλλες (37,6%) και Βιέννη (29,5%) είχαν πολύ υψηλότερα ποσοστά από τους εθνικούς μέσους όρους. Αυτές οι ανισότητες εντός χωρών υπογραμμίζουν την πολυπλοκότητα του ζητήματος.​

Η Κυπριακή Εμπειρία

Στην Κύπρο, η Λευκωσία άντεξε καλύτερα στην οικονομική κρίση και τώρα απορροφά το μεγαλύτερο μέρος των επενδύσεων, ενώ η ύπαιθρος και η ακριτική ζώνη παλεύουν με απώλεια πληθυσμού και ελλείψεις σε δημόσιες υπηρεσίες. Παρόλα αυτά, το «ΘΑλΕΙΑ 2021-2027» στοχεύει να κατευθύνει μεγαλύτερο ποσοστό κονδυλίων σε μικρά χωριά και ευάλωτα στρώματα.

Η πολιτική συνοχής είναι ένας δρόμος – κάνει ευκολότερη τη διαδρομή για όλους, αλλά κάποιοι ξεκινούν πιο κοντά στον προορισμό από τους υπόλοιπους. Το ερώτημα δεν είναι αν χρειάζεται, αλλά πώς μπορεί να γίνει πιο στοχευμένη, προσβάσιμη και ικανή να ξεφεύγει από τις παγίδες ανάπτυξης που παγιδεύουν όλο και περισσότερες περιφέρειες σε μακροχρόνια στασιμότητα.