Δάνεια ή Επιδοτήσεις; Οι Δύο Όψεις των Ευρωπαϊκών Χρηματοδοτήσεων

Όταν ακούμε για ευρωπαϊκά κονδύλια, συχνά νομίζουμε ότι όλα τα χρήματα έρχονται ως «δώρο» από τις Βρυξέλλες. Η πραγματικότητα είναι πιο σύνθετη. Η Πολιτική Συνοχής της Ευρωπαϊκής Ένωσης λειτουργεί με δύο βασικούς μηχανισμούς χρηματοδότησης: τις επιδοτήσεις (grants) και τα χρηματοδοτικά εργαλεία (financial instruments), όπως τα δάνεια και οι εγγυήσεις. Κάθε μηχανισμός έχει τη δική του λογική, τα δικά του πλεονεκτήματα και απευθύνεται σε διαφορετικούς στόχους.

Επιδοτήσεις: Στήριξη χωρίς επιστροφή

Οι επιδοτήσεις είναι το πιο γνωστό και διαδεδομένο εργαλείο της Πολιτικής Συνοχής. Πρόκειται για χρηματοδότηση που δεν χρειάζεται να επιστραφεί. Στην Κύπρο, το μεγαλύτερο μέρος του προγράμματος «ΘΑλΕΙΑ 2021-2027» βασίζεται σε επιδοτήσεις: από τα €968 εκατομμύρια που έχει λάβει η χώρα από την ΕΕ, το σύνολο σχεδόν είναι επιδοτήσεις που θα διατεθούν για διάφορα έργα και προγράμματα.

Οι επιδοτήσεις χρησιμοποιούνται κυρίως για έργα που δεν αποφέρουν άμεσα έσοδα αλλά έχουν σημαντικό κοινωνικό όφελος. Παραδείγματα στην Κύπρο περιλαμβάνουν την ανακατασκευή της πλατείας Ελευθερίας στη Λευκωσία, τη δημιουργία σχολείων μηδενικής κατανάλωσης ενέργειας, τα προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας όπως η επιδότηση φροντίδας παιδιών, ή το πρόγραμμα «Εξοικονομώ - Αναβαθμίζω» για την ενεργειακή αναβάθμιση κατοικιών. Όλα αυτά είναι έργα που βελτιώνουν την ποιότητα ζωής, αλλά δεν μπορούν να «ξεπληρώσουν» μόνα τους τη χρηματοδότηση που έλαβαν.

Οι επιδοτήσεις έχουν μια μεγάλη αδυναμία: τα χρήματα δαπανώνται μία φορά και εξαντλούνται. Αυτό σημαίνει ότι μόλις ολοκληρωθεί η περίοδος 2021-2027, θα χρειαστούμε νέα ευρωπαϊκά κονδύλια για να συνεχίσουν οι επενδύσεις.

Δάνεια: Χρήματα που επαναχρησιμοποιούνται

Τα χρηματοδοτικά μέσα, και ειδικότερα τα δάνεια, λειτουργούν διαφορετικά. Δεν δίνονται «δωρεάν» αλλά με την υποχρέωση επιστροφής, συχνά με χαμηλότερο επιτόκιο από τα εμπορικά δάνεια. Το κλειδί είναι ότι αυτά τα χρήματα επιστρέφουν και μπορούν να χρησιμοποιηθούν ξανά για νέες επενδύσεις—αυτό που ονομάζεται «ανακυκλούμενο κεφάλαιο» (revolving fund)

Η Κύπρος έχει εμπειρία με τέτοια προγράμματα. Κατά την περίοδο 2007-2013, το πρόγραμμα JEREMIE (Joint European Resources for Micro to Medium Enterprises) διέθεσε €18,2 εκατομμύρια από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης για δάνεια σε 509 μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Τα δάνεια αυτά είχαν χαμηλότερο επιτόκιο από τα τραπεζικά, μακρύτερη περίοδο αποπληρωμής και μειωμένες εξασφαλίσεις. Αποφασιστικό ήταν ότι τα χρήματα που επιστράφηκαν θα μπορούσαν να δανειστούν ξανά σε άλλες επιχειρήσεις, δημιουργώντας ένα διαρκές κεφάλαιο στήριξης.

Για την τρέχουσα περίοδο 2021-2027, η Κύπρος έλαβε δάνειο €369 εκατομμυρίων από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων για τη συγχρηματοδότηση του προγράμματος «ΘΑλΕΙΑ». Μέχρι τον Σεπτέμβριο 2025, είχαν εκταμιευτεί €180 εκατομμύρια. Αυτό το δάνειο καλύπτει μέρος της εθνικής συμμετοχής της Κύπρου στο πρόγραμμα και πρέπει να αποπληρωθεί στο μέλλον.

Πότε δάνεια και πότε Επιδοτήσεις;

Η βασική διαφορά είναι απλή: οι επιδοτήσεις προορίζονται για έργα που δεν αποφέρουν έσοδα—κοινωνικά προγράμματα, δημόσιες υποδομές, προστασία περιβάλλοντος. Τα δάνεια κατευθύνονται σε έργα που δημιουργούν εισόδημα ή εξοικονομούν χρήματα, όπως επιχειρηματικές επενδύσεις, ενεργειακές αναβαθμίσεις που μειώνουν κόστη, ή υποδομές που παράγουν έσοδα.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα από την Κύπρο είναι η στήριξη επιχειρήσεων. Μέσω του JEREMIE, μια εταιρεία - εμπορική επιχείρηση αγροτικών προϊόντων - έλαβε δάνειο με ευνοϊκούς όρους, προσέλαβε δύο επιπλέον άτομα και επεκτάθηκε σε άλλες πόλεις. Αντίθετα, το πρόγραμμα «Εξοικονομώ - Αναβαθμίζω» που στηρίζει νοικοκυριά να βελτιώσουν την ενεργειακή απόδοση των σπιτιών τους χρηματοδοτείται με επιδοτήσεις, όχι δάνεια - γιατί πρόκειται για οικιακή και όχι εμπορική χρήση.

Μια ενδιαφέρουσα εξέλιξη είναι ο συνδυασμός και των δύο. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επιτρέπει πλέον την κάλυψη έως και του 100% των επιλέξιμων εξόδων συνδυάζοντας δάνεια με επιδοτήσεις στο ίδιο έργο. Για παράδειγμα, ένα δάνειο για ενεργειακή αναβάθμιση μπορεί να συνδυαστεί με επιδότηση επιτοκίου ή bonus επίδοσης.

Πλεονεκτήματα και Αδυναμίες

Τα δάνεια έχουν σημαντικά πλεονεκτήματα. Είναι πιο «αποδοτικά» για τα δημόσια ταμεία, γιατί τα χρήματα επιστρέφουν και επανεπενδύονται. Η υποχρέωση αποπληρωμής ενθαρρύνει καλύτερη απόδοση των έργων και οικονομική πειθαρχία. Επιπλέον, μπορούν να προσελκύσουν ιδιωτικές επενδύσεις—κάθε €1 από το ERDF στο JEREMIE προκάλεσε €2,35 χρηματοδότησης σε μικρομεσαίες επιχειρήσεις.

Ωστόσο, τα δάνεια έχουν και μειονεκτήματα. Μπορεί να έχουν υψηλό διαχειριστικό κόστος και πολύπλοκες διαδικασίες. Το πιο σημαντικό: δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για έργα χωρίς οικονομική βιωσιμότητα, όπως προγράμματα κοινωνικής στήριξης ή προστασίας περιβάλλοντος που δεν αποφέρουν έσοδα.

Στην Κύπρο, το JEREMIE αντιμετώπισε προκλήσεις κατά την οικονομική κρίση του 2012-2013. Το πρόγραμμα εγγυήσεων (FLPG) ακυρώθηκε λόγω χαμηλής ζήτησης, και οι πόροι μετατράπηκαν σε δάνεια με ακόμα πιο ευνοϊκούς όρους. Παρόλα αυτά, μέχρι το 2015 είχαν εκταμιευτεί πάνω από €40 εκατομμύρια σε 509 επιχειρήσεις, με πλήρη αποπληρωμή αναμενόμενη το 2025.

Συνδυάζοντας δυο συνταγές

Η αλήθεια είναι ότι η Κύπρος χρειάζεται και τα δύο. Οι επιδοτήσεις είναι απαραίτητες για κοινωνικά έργα, δημόσιες υποδομές και περιβαλλοντικές παρεμβάσεις που δεν αποφέρουν έσοδα αλλά βελτιώνουν τη ζωή των πολιτών. Τα δάνεια και τα χρηματοδοτικά μέσα είναι ιδανικά για επιχειρηματικές επενδύσεις και έργα που μπορούν να «αποπληρωθούν» μέσω των εσόδων ή των εξοικονομήσεων που δημιουργούν.

Το κλειδί είναι να κατανοήσουμε ότι δεν υπάρχουν «δωρεάν» χρήματα - ούτε τα ευρωπαϊκά. Οι επιδοτήσεις απαιτούν εθνική συμμετοχή και εξαντλούνται. Τα δάνεια πρέπει να αποπληρωθούν, είτε από τους δικαιούχους είτε από το κράτος. Η αποτελεσματική διαχείριση και των δύο μηχανισμών μπορεί να μετατρέψει τα ευρωπαϊκά κονδύλια σε διαρκή μοχλό ανάπτυξης για την Κύπρο.